سلام به همراهان یومیکس! دنیای رمزارزها پر از نوآوریه و یکی از پروژه‌های جالب و پرسروصدای سال‌های اخیر، Serum بود. اگر کنجکاوید بدانید این پروژه چه بود، چه هدفی داشت و چرا روزگاری یکی از ستون‌های مهم اکوسیستم سولانا محسوب می‌شد (و چه بر سرش آمد)، این مقاله جامع برای شما نوشته شده است.
در این پست وبلاگ یومیکس، به‌صورت قدم‌به‌قدم، ساده و دقیق، با Serum و ویژگی‌های منحصربه‌فردش آشنا می‌شویم. پس همراه ما باشید!
Serum چیست؟ فراتر از یک صرافی غیرمتمرکز معمولی
برای شروع، بیایید ببینیم Serum اساساً چه نوع موجودی در دنیای کریپتو بود. Serum یک پروتکل و صرافی غیرمتمرکز (DEX) بود که روی بلاکچین سولانا (Solana) ساخته شده بود. اما صبر کنید، «صرافی غیرمتمرکز» یعنی چه؟
صرافی غیرمتمرکز (DEX) به زبان ساده
تصور کنید می‌خواهید یک رمزارز را با رمزارز دیگری مبادله کنید (مثلاً بیت‌کوین را به اتریوم تبدیل کنید). معمولاً به یک صرافی متمرکز (CEX) مثل بایننس یا کوکوین مراجعه می‌کنید. در این صرافی‌ها، شما کنترل مستقیم دارایی‌هایتان را ندارید؛ آن‌ها را به کیف پول صرافی واریز می‌کنید و صرافی مسئول نگهداری و انجام معاملات است.
اما در یک صرافی غیرمتمرکز (DEX)، شما کنترل کامل کلیدهای خصوصی و دارایی‌هایتان را در اختیار دارید. معاملات به‌صورت مستقیم بین کاربران (Peer-to-Peer) و از طریق قراردادهای هوشمند روی بلاکچین انجام می‌شود. این یعنی واسطه‌ها حذف می‌شوند و شفافیت و امنیت (از جنبه کنترل دارایی) افزایش می‌یابد.
چرا سولانا؟ سرعت و هزینه، برگ برنده Serum
Serum روی بلاکچین سولانا ساخته شد و این انتخاب تصادفی نبود. سولانا به خاطر سرعت بسیار بالا (هزاران تراکنش در ثانیه) و هزینه‌های بسیار پایین تراکنش‌ها مشهور است. این ویژگی‌ها برای ساختن یک صرافی غیرمتمرکز کارآمد و رقابتی، حیاتی بودند. بسیاری از DEXهای اولیه (مخصوصاً روی اتریوم) با مشکل سرعت پایین و کارمزدهای بالا (Gas Fee) دست‌وپنجه نرم می‌کردند. Serum با انتخاب سولانا، قصد داشت این مشکلات را حل کند و تجربه‌ای شبیه به صرافی‌های متمرکز، اما در یک محیط غیرمتمرکز، ارائه دهد.
نوآوری کلیدی Serum: دفتر سفارشات مرکزی روی زنجیره (On-Chain CLOB)
شاید مهم‌ترین و انقلابی‌ترین ویژگی Serum، پیاده‌سازی یک دفتر سفارشات محدود مرکزی (Central Limit Order Book – CLOB) به‌صورت کاملاً آن‌چین (On-Chain) بود. این عبارت کمی فنی به نظر می‌رسد، پس بیایید آن را باز کنیم:
دفتر سفارشات (Order Book) چیست؟
دفتر سفارشات، قلب تپنده اکثر صرافی‌های مالی سنتی و صرافی‌های متمرکز رمزارزی است. این دفتر لیستی از تمام سفارش‌های خرید (Bid) و فروش (Ask) برای یک دارایی خاص، با قیمت‌ها و مقدارهای مشخص، نمایش می‌دهد.
- سفارش خرید (Bid): قیمتی که یک خریدار مایل است برای خرید دارایی بپردازد.
- سفارش فروش (Ask): قیمتی که یک فروشنده مایل است دارایی خود را بفروشد.
وقتی قیمت بهترین پیشنهاد خرید با قیمت بهترین پیشنهاد فروش برابر می‌شود، معامله انجام می‌گیرد. این سیستم به معامله‌گران اجازه می‌دهد تا قیمت‌های دقیق‌تری برای ورود و خروج از بازار تعیین کنند و دید بهتری نسبت به عمق بازار داشته باشند.
چرا دفتر سفارشات آن‌چین مهم است؟
تا قبل از Serum، اکثر DEXهای محبوب (مانند Uniswap یا SushiSwap) از مدلی به نام بازارساز خودکار (Automated Market Maker – AMM) استفاده می‌کردند. در مدل AMM، به جای دفتر سفارشات، از استخرهای نقدینگی و فرمول‌های ریاضی برای تعیین قیمت و انجام معاملات استفاده می‌شود. AMMها نوآوری بزرگی بودند، اما مشکلاتی هم داشتند:
- لغزش قیمت (Slippage): تفاوت بین قیمت مورد انتظار و قیمت واقعی اجرای معامله، مخصوصاً در حجم‌های بالا یا استخرهای کم‌عمق.
- عدم امکان تعیین قیمت دقیق: کاربران نمی‌توانستند سفارش‌های محدود (Limit Orders) با قیمت دلخواه ثبت کنند (اگرچه راهکارهایی برای این موضوع بعداً ایجاد شد).
- تجربه کاربری متفاوت: برای معامله‌گران حرفه‌ای که به دفتر سفارشات عادت دارند، AMMها کمی ناآشنا بودند.
پیاده‌سازی یک دفتر سفارشات کامل روی بلاکچین (آن‌چین) به دلیل محدودیت‌های سرعت و هزینه در بلاکچین‌های قدیمی‌تر (مثل اتریوم نسل اول) بسیار دشوار و تقریباً غیرممکن بود. هر ثبت سفارش، لغو سفارش یا اجرای معامله نیاز به یک تراکنش بلاکچینی داشت که کند و گران تمام می‌شد.
Serum با بهره‌گیری از سرعت و هزینه پایین سولانا، توانست اولین DEX کاربردی باشد که دفتر سفارشات مرکزی را به‌طور کامل روی زنجیره پیاده‌سازی کرد. این یک دستاورد فنی قابل توجه بود و به کاربران اجازه می‌داد تا با سرعتی نزدیک به صرافی‌های متمرکز و با کارمزدهای ناچیز، سفارش‌های خرید و فروش دقیق ثبت کنند.
تفاوت Serum با DEXهای مبتنی بر AMM
برای درک بهتر، تفاوت‌های اصلی را مرور کنیم:
| ویژگی | Serum (CLOB آن‌چین) | DEXهای AMM (مثل Uniswap V2) |
|---|---|---|
| مکانیسم تطبیق معامله | دفتر سفارشات (تطبیق خریدار و فروشنده) | استخر نقدینگی و فرمول ریاضی |
| نوع سفارشات اصلی | سفارش محدود (Limit Order)، سفارش بازار (Market Order) | معامله آنی (Swap) با قیمت فعلی استخر |
| تعیین قیمت | بر اساس عرضه و تقاضای مستقیم در دفتر سفارشات | بر اساس نسبت دارایی‌ها در استخر (فرمول x*y=k) |
| لغزش قیمت (Slippage) | کمتر، قابل پیش‌بینی‌تر (بسته به عمق دفتر) | بیشتر، مخصوصاً در حجم بالا یا نقدینگی کم |
| تجربه کاربری | شبیه به صرافی‌های متمرکز (آشنا برای معامله‌گران) | ساده‌تر برای مبادله سریع، اما متفاوت از مدل سنتی |
| نیاز به تامین نقدینگی | توسط معامله‌گران (Market Makers) که سفارش می‌گذارند | توسط کاربران (Liquidity Providers) که جفت ارز به استخر واریز می‌کنند |
این نوآوری Serum باعث شد تا به‌عنوان زیرساختی قدرتمند برای انواع برنامه‌های مالی غیرمتمرکز (DeFi) در اکوسیستم سولانا عمل کند.
توکن SRM: سوخت اکوسیستم Serum
مانند بسیاری از پروژه‌های بلاکچینی، Serum نیز توکن بومی خود را با نام SRM داشت. این توکن نقش‌های حیاتی در اکوسیستم ایفا می‌کرد:
کاربردهای اصلی توکن SRM
- کاهش کارمزد معاملات: کاربرانی که توکن SRM را در اختیار داشتند (هولد می‌کردند)، از تخفیف در کارمزدهای معاملاتی روی پلتفرم Serum بهره‌مند می‌شدند. هرچه میزان SRM نگهداری شده بیشتر بود، تخفیف نیز بیشتر می‌شد.
- استیکینگ (Staking): کاربران می‌توانستند توکن‌های SRM خود را روی نودهای شبکه استیک کنند. با این کار، هم به امنیت شبکه کمک می‌کردند و هم بخشی از کارمزدهای معاملاتی پلتفرم را به‌عنوان پاداش دریافت می‌کردند.
- حاکمیت (Governance): دارندگان توکن SRM (مخصوصاً مقادیر زیاد یا مگا سروم – MSRM که از ترکیب یک میلیون SRM به دست می‌آمد) حق رای در تصمیم‌گیری‌های مربوط به آینده پروتکل Serum را داشتند. این شامل تصمیم‌گیری در مورد تغییرات پارامترها، کارمزدها و مسیر توسعه پروژه بود.
- پرداخت کارمزدها: برخی از کارمزدها در اکوسیستم Serum با توکن SRM پرداخت می‌شد.
اهمیت اقتصاد توکنی (Tokenomics) در Serum
طراحی اقتصاد توکنی SRM با هدف تشویق مشارکت کاربران، تامین نقدینگی (از طریق Market Makerها و استیکینگ) و ایجاد یک سیستم حاکمیتی غیرمتمرکز انجام شده بود. بخشی از کل کارمزدهای جمع‌آوری شده در پروتکل Serum، سوزانده می‌شد (Buy and Burn). این مکانیزم با کاهش عرضه کل SRM در طول زمان، می‌توانست به افزایش ارزش توکن کمک کند، البته به شرطی که تقاضا برای استفاده از پلتفرم وجود داشته باشد.
اقتصاد توکنی یا Tokenomics به مطالعه طراحی، توزیع، و مدیریت توکن‌های یک پروژه بلاکچینی می‌پردازد و نقش مهمی در موفقیت یا شکست آن پروژه دارد.
اکوسیستم Serum: فراتر از یک پلتفرم معاملاتی
یکی از جنبه‌های بسیار مهم Serum این بود که تنها یک DEX نبود، بلکه یک پروتکل زیرساختی یا لایه پایه محسوب می‌شد. دفتر سفارشات آن‌چین Serum به‌عنوان یک منبع نقدینگی مشترک و قابل استفاده برای سایر برنامه‌های DeFi در سولانا عمل می‌کرد.
پروژه‌های ساخته شده بر بستر Serum
بسیاری از پروژه‌های موفق و شناخته‌شده در اکوسیستم سولانا، از زیرساخت Serum برای بخش معاملاتی خود استفاده می‌کردند. به عبارت دیگر، آن‌ها رابط کاربری (Frontend) خود را داشتند، اما معاملاتشان در پشت صحنه از طریق دفتر سفارشات Serum انجام می‌شد. برخی از نمونه‌های برجسته عبارت بودند از:
- Raydium: یکی از محبوب‌ترین پلتفرم‌های DeFi در سولانا که هم مدل AMM داشت و هم مستقیماً به دفتر سفارشات Serum متصل بود. این ترکیب به Raydium اجازه می‌داد تا همزمان از نقدینگی استخرهای خود و نقدینگی دفتر سفارشات Serum استفاده کند و بهترین قیمت را به کاربران ارائه دهد.
- Bonfida: یک پلتفرم که ابزارهای معاملاتی پیشرفته، تحلیل داده‌ها و یک رابط کاربری گرافیکی برای Serum ارائه می‌داد.
- Mango Markets: یک پلتفرم وام‌دهی و معاملات مارجین که از دفتر سفارشات Serum برای اجرای معاملات خود استفاده می‌کرد. (البته Mango Markets بعداً با چالش‌های امنیتی بزرگی مواجه شد).
- و بسیاری دیگر…
این پروژه‌ها با استفاده از Serum، نیازی به ساختن دفتر سفارشات و جذب نقدینگی مجزا برای خود نداشتند و می‌توانستند روی توسعه ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود تمرکز کنند.
اهمیت ترکیب‌پذیری (Composability)
این قابلیت که پروژه‌های مختلف بتوانند مانند لگو روی هم سوار شوند و از امکانات یکدیگر استفاده کنند، ترکیب‌پذیری (Composability) نامیده می‌شود. Serum نمونه بارزی از قدرت ترکیب‌پذیری در DeFi بود. دفتر سفارشات آن مانند یک “لایه نقدینگی” عمومی عمل می‌کرد که هر پروژه‌ای در سولانا می‌توانست به آن متصل شود و از آن بهره ببرد. این امر به رشد سریع اکوسیستم DeFi سولانا کمک شایانی کرد.
چالش‌های بزرگ و آینده مبهم Serum (اثر سقوط FTX)
با وجود تمام نوآوری‌ها و پتانسیل بالا، داستان Serum پایانی خوش نداشت و با یکی از بزرگترین بحران‌های تاریخ کریپتو گره خورد: سقوط صرافی FTX و شرکت خواهر آن Alameda Research در نوامبر ۲۰۲۲.
ارتباط Serum با FTX و Alameda Research
پروژه Serum توسط تیمی از توسعه‌دهندگان ایجاد شد که ارتباط نزدیکی با سم بنکمن-فرید (Sam Bankman-Fried یا SBF)، بنیان‌گذار FTX و Alameda Research داشتند. در واقع، FTX و Alameda نقش کلیدی در توسعه، تامین مالی و پشتیبانی از Serum ایفا کردند. توکن SRM نیز به مقدار قابل توجهی در اختیار این دو نهاد بود.
این ارتباط نزدیک، در ابتدا به‌عنوان یک نقطه قوت تلقی می‌شد، زیرا حمایت یک صرافی بزرگ و یک شرکت تریدینگ قدرتمند را پشت سر خود داشت. اما همین ارتباط، در نهایت به پاشنه آشیل Serum تبدیل شد.
پیامدهای سقوط FTX برای Serum
سقوط FTX مانند یک دومینو عمل کرد و تاثیرات مخربی بر پروژه‌های مرتبط، از جمله Serum، گذاشت:
- مشکل کنترل کلیدها: مشخص شد که کلیدهای خصوصی لازم برای به‌روزرسانی و مدیریت پروتکل Serum، تحت کنترل افرادی مرتبط با FTX قرار دارد. با سقوط FTX و از دست رفتن اعتماد، جامعه توسعه‌دهندگان سولانا دیگر نمی‌توانستند به امنیت و کنترل این کلیدها اطمینان کنند. این یک ریسک امنیتی بزرگ برای پروتکل و تمام پروژه‌هایی بود که از آن استفاده می‌کردند.
- از دست رفتن اعتماد: ارتباط نزدیک با FTX باعث شد تا اعتماد جامعه کریپتو به پروژه Serum به‌شدت آسیب ببیند.
- فشار فروش توکن SRM: با ورشکستگی FTX و Alameda، بیم آن می‌رفت که مقادیر عظیم SRM که در اختیار آن‌ها بود، برای بازپرداخت بدهی‌ها در بازار فروخته شود و باعث سقوط شدید قیمت توکن گردد (که تا حد زیادی هم اتفاق افتاد).
پروژه OpenBook: تلاش جامعه برای ادامه راه
در واکنش به بحران امنیتی ناشی از کنترل کلیدها توسط FTX، جامعه توسعه‌دهندگان سولانا به‌سرعت دست به کار شد. آن‌ها کد اصلی Serum (که منبع‌باز بود) را کپی کردند (به این عمل فورک کردن یا Fork می‌گویند) و یک نسخه جدید و مستقل از پروتکل را با نام OpenBook راه‌اندازی کردند.
OpenBook اساساً همان تکنولوژی دفتر سفارشات آن‌چین Serum است، اما با چند تفاوت کلیدی:
- کنترل غیرمتمرکز: مدیریت و به‌روزرسانی OpenBook تحت کنترل جامعه سولانا قرار گرفت و از نفوذ FTX/Alameda خارج شد.
- بدون توکن SRM: OpenBook توکن بومی مجزایی ندارد و مدل درآمدی آن متفاوت است (بخشی از کارمزدها به نفع اکوسیستم سولانا یا پروژه‌های سازنده رابط کاربری می‌رود).
بسیاری از پروژه‌هایی که قبلاً از Serum استفاده می‌کردند (مانند Raydium)، به‌سرعت به استفاده از OpenBook مهاجرت کردند تا امنیت کاربران و پلتفرم خود را تضمین کنند. در عمل، OpenBook جایگزین Serum به‌عنوان دفتر سفارشات اصلی در اکوسیستم سولانا شد.
درس‌هایی که از داستان Serum می‌گیریم
داستان Serum، با وجود فراز و نشیب‌هایش، نکات مهمی را به ما می‌آموزد:
- اهمیت نوآوری: ایده دفتر سفارشات آن‌چین Serum یک نوآوری واقعی بود که مرزهای DeFi را جابجا کرد.
- ریسک‌های پنهان تمرکزگرایی: حتی در پروژه‌های غیرمتمرکز، باید به نقاط بالقوه تمرکز (مثل کنترل کلیدها یا نقش نهادهای بزرگ) توجه ویژه‌ای داشت.
- قدرت جامعه و منبع‌باز بودن: واکنش سریع جامعه سولانا و ایجاد OpenBook نشان داد که چگونه مدل منبع‌باز و همکاری جامعه می‌تواند در مواقع بحرانی راهگشا باشد.
- تاثیر رویدادهای خارجی: دنیای کریپتو به‌هم‌پیوسته است و اتفاقات بزرگ (مانند سقوط یک صرافی) می‌تواند تاثیرات گسترده‌ای بر پروژه‌های مختلف داشته باشد.
جمع‌بندی دوستانه
خب، سفر ما به دنیای پرماجرای Serum (SRM) به پایان رسید! دیدیم که Serum چطور با ایده‌ی جسورانه دفتر سفارشات آن‌چین روی شبکه سریع سولانا، تلاش کرد تا انقلابی در نحوه انجام معاملات غیرمتمرکز ایجاد کند. این پروژه سرعت، هزینه کم و تجربه‌ای شبیه به صرافی‌های متمرکز را به دنیای DEXها آورد و به‌عنوان زیرساختی حیاتی برای بسیاری از پروژه‌های DeFi در سولانا عمل کرد.
با این حال، ارتباط نزدیک با FTX و سقوط ناگهانی این صرافی، سرنوشت Serum را به‌طور کامل تغییر داد و منجر به جایگزینی آن با فورک جامعه‌محور OpenBook شد. داستان Serum، چه موفق و چه پرچالش، یادآور اهمیت نوآوری، هوشیاری در برابر ریسک‌های تمرکزگرایی و قدرت جامعه در اکوسیستم پویای رمزارزهاست.
امیدواریم این تحلیل جامع در وبلاگ یومیکس توانسته باشد درک روشنی از Serum، نوآوری‌ها و سرنوشت نهایی آن به شما ارائه دهد. دنیای کریپتو همواره در حال تحول است و یادگیری مداوم، کلید موفقیت در آن است!
